صدا سازى
همان طورى که مى دانید یکى از مهمترین ابزار مداحى ، سخنرانى ، خطابه و... داشتن صداى خوب است که در رسیدن به هدف ، شخص را یارى مى نماید. صداى خوب در مداحى دلها را بیشتر آماده مى کند و باعث اشک گرفتن و انس پیدا کردن مى شود. البته ناگفته نماند که صوت زیبا یک استعداد خدادادى است که خیلى ها از آن برخوردار و بعضى بى بهره هستند اما بحث پرورش صدا، ربطى به استعداد ندارد. گرچه کسى که مستعد است ، طبیعتاً پیشرفت بیشترى در این زمینه خواهد داشت اما حتى افراد مستعد هم باید براى بهتر شدن صدا، روى آن کار کنند.
در این بخش به انجام بعضى از تمرینات که در بالا رفتن کیفیت صداى شخص بى تاءثیر نیست مى پردازیم .
الف ) تمرین قوى کردن حنجره
منظور از حنجره قوى و صداى قوى ، صداى بلند و یا فریاد نیست بلکه منظور حنجره و صدایى مى باشد که داراى بنیه اى بالا و قدرتى است که بعد از اجراى یک برنامه ، توانایى خود را به طور کامل از دست نداده باشد و به اصطلاح ((زود نگیرد)). بعضى از اشخاص هستند که صداى آنها بسیار پرطنین و پرحجم و بلند است اما بعد از مدتى کار کشیدن از حنجره ، تارهاى صوتى آنها از کار مى افتد و زود خسته شده و توان انجام فعالیت بیشتر از آن سلب مى شود؛ برعکس افرادى نیز هستند که صداى کم حجم و نازکى دارند اما حنجره آنها از قدرت خوبى برخوردار است و تارهاى صوتى او به زودى از کار نمى افتند. آنچه مهم است این است که یک خواننده بتواند از ابتداى یک مجلس تا انتهاى آن را به تنهایى عهده دار شود و قدرت انجام یک برنامه کامل را داشته باشد، اگر چه این خصوصیت بعد از سال ها مجلس دارى و اجراى برنامه براى شخص حاصل مى شود و به خصوصیات فردى از قبیل بنیه جسمانى ، حالت جمجمه ، بزرگى قفسه سینه ، بزرگى حفره هاى بینى و دهان و... نیز بستگى دارد.
خاطر نشان شدن این مطلب لازم است که بالا رفتن کیفیت صدا، رابطه مستقیم با کیفیت تنفس دارد. تنفس صحیح صدا را دلنشین تر مى نماید. نکته دیگر اینکه تارهاى صوتى که صدا را تولید مى کنند، در واقع چند عضله ضعیف و کوچک بیشتر نیستند. چون عضلات را مى توان با ورزش قوى تر کرد، باید با ورزش دادن عضلات گلو و حنجره ، صدا را قوى تر نمود تا دیرتر توان خود را از دست بدهند. دقیقاً مثل یک بدنساز که با استفاده از دمبل هاى سبک و سنگین عضلات شانه و بازوى خود را قوى مى کند تا بعد از مدتى بتواند یک وزنه سنگین را بلند نماید. پس تنفس صحیح باعث پرطنین شدن صدا مى گردد و ورزش دادن عضلات باعث قوى شدن آن خواهد شد. در واقع ورزش عضلات بازو، دمبل زدن و ورزش عضلات حنجره ، خواندن مى باشد. تمرین قوى شدن صدا به این ترتیب است که ؛ ابتدا با آرامش در محلى ساکت و آرام بنشینید و عضلات را شُل کنید سپس نفس عمیقى کشیده و در پایین ترین پرده ، حرف ((آ)) را به صورت ممتد و کشیده ادا نمایید و آن قدر ادامه دهید تا بازدم شما تمام گردد. دوباره ریه ها را تا جایى که امکان دارد، از هوا پر کنید و در حالت بازدم به صورت کشیده بگویید ((آ)). این کار را تا پنج دقیقه به طور مداوم تکرار نمایید. در این کار عجله نکنید و از پایین ترین حالت ممکن آغاز نمایید. وقتى که حس کردید که حنجره شما خوب گرم شده است ، حرف ((آ)) را در یک پرده بالاتر، با همان کیفیت اجرا کنید. این کار را همین طور پرده به پرده ادامه داده و بالا روید و این نکته را کسانى که مبتدى هستند باید توجه داشته باشند که به هیچ وجه نباید عجله نمایند. باید با حوصله این کار را به انجام رساند چون تمام پختگى صدا و قوت آن بستگى به تمرین در پرده هاى پایین دارد. این کار را که انجام دادید و به پرده آخر صداى خود در حرف ((آ)) رسیدید، حنجره شما به خوبى گرم شده است و بعد از این یک ربع تمرین ، حالا مى توانید با تمام قدرت ، یک بیت شعر را با آواز بلند (در اصطلاح شش دانگ صدا) بخوانید، بدون اینکه آسیبى به حنجره شما برسد.
اگر در بین تمرین ، هنگام بالا بردن پرده بعدى احساس خارش یا سوزش و یا سرفه نمودید، بدانید که عجله کرده اید و به توصیه این حقیر گوش نداده اید. در این حالت به پرده قبلى بازگشته و دقایقى آن را ادامه دهید و یا اینکه تمرین را براى مدتى قطع نمایید همچنین در پرکردن ریه ها هم نباید عجله کرد. ابتدا آهسته آهسته شکم را پر نموده و سپس سینه را پر نمایید تا جایى که شکم و سینه شما کاملاً متورم و مملوّ از هوا باشد. اگر پرده هاى پایین را در یک فضاى بسته و پرده هاى بالا و شش دانگ را در یک محیط باز مانند کوه یا بیابان تمرین نمایید، بهتر خواهد بود و پیشرفت خود را مشاهده خواهید کرد و اگر بتوانید تمرین شش دانگ صدا را بعد از یک برنامه کوه نوردى قرار بدهید، بسیار بهتر و ثمر بخش تر خواهد بود چرا که کوه نوردى باعث افزایش ظرفیت هوایى شش ها مى شود.
تمرینات فوق باید حداقل یک تا دو ماه به طور مستمر و همه روزه صورت گیرد تا صدا براى آغاز کار، صیقل پیدا نماید و از حالت ((نخراشیدگى )) بیرون آید.<**ادامه مطلب...**>
ب ) تمرین پرحجم کردن صدا
بعد از تمرینات قوى سازى صدا، نوبت به پرحجم کردن و پرطنین کردن آن مى رسد. یعنى وقتى یک خواننده در یک اتاق معمولى مى خواند، صداى او بر فضاى اتاق احاطه کامل داشته باشد و از هر سمت و سویى به طور مستقیم و یک نواخت شنیده شود. این خصوصیات یک صداى پرطنین مى باشد که در اصطلاح ، این صدا را ((زنگ دار)) گویند که گرفتگى ندارد. البته هر نوع گرفتگى در صدا، مذموم نیست بلکه بعضى وقت ها به محزون بودن آن مى افزاید اما صدایى با این کیفیت ، قابلیت کمترى براى مانور دادن و تحریر زدن دارد. براى زنگ دار شدن صدا به تمرینات زیر توجه نمایید.
در حالتى راحت بنشینید و عضلات را رها نموده و کلماتى از قبیل ((مَنگ ، هَنگ ، زَنگ ،...)) که به ((نْگ )) ختم مى شوند را با آهنگى تودماغى ، با مسدود کردن دهان با زبان و کشیدگى ، اجرا نمایید.
یک شعر بیست بیتى را با نازک ترین آهنگى که مى توانید بخوانید و وقتى که گلوى تان خسته شد، پس از چند دقیقه استراحت دوباره از نو آغاز کنید.
حرف ((ر)) را به صورت مشدد و مستمر و کشیده ((ر، ر، ر،...)) ادا کنید.
گفتیم که پرطنین شدن صدا، با تنفس رابطه مستقیم دارد. براى اینکه طنین صداى خود را تقویت نمایید به این تمارین توجه کنید.
ابتدا یک نفس عمیق با کیفیتى که قبلاً گفته شد بکشید و ریه ها و شکم را از هوا پر کنید به طورى که شکم کاملاً بیرون آید. بعد صدا را در حالى که خارج مى کنید، آهسته و پیاپى بگویید: ((آه ، آه ، اوه ، اوه ، ایه ....)). توجه داشته باشید که هر چه این هوا آهسته تر و کندتر از شش ها خارج شود بهتر است و تکرار این تمرین صدا را بهتر و رساتر مى کند.
فک پایینى را شُل کنید سپس نفس هاى کوتاه و سریع ، از راه دهان بکشید و کم کم بر سرعت آن بیافزایید تا جایى که صداى برخورد نفس ها را به سقف دهان تان بشنوید. البته نفس ها نباید از راه تنگى گلو بوده بلکه باید از پرده دیافراگم شکم باشد و از آن به عنوان تلمبه اى استفاده کنید و هوا را از راه شکم بیرون و داخل بکشید. این تمرین باعث قوى شدن عضلات زیر فک و اطراف گلو و شکم مى شود زیرا هنگام خواندن ، فشار زیادى به این عضلات وارد مى گردد.
بدن را شل کنید و هوا را به درون سینه بکشید، بدون اینکه هیچ گونه فشارى به سینه وارد شود؛ آن قدر که سینه از هوا پر گردد. سپس شمعى (یا یک باریکه کاغذ) را جلوى دهان تان بگیرید و هوا را خارج کنید، آن چنان که شعله شمع حرکت ننماید ولى هواى سینه به طور یک نواخت خارج شود. این تمرین باعث افزایش ظرفیت هوایى ریه ها و یک نواختى صدا مى شود که باید روزى سه تا چهار مرتبه تکرار شود و با یک فوت کردن قوى ، خاتمه یابد.
چانه را به سینه بچسبانید به طورى که وزن سر، روى چانه افتاده باشد. حالا چند مرتبه دهان را باز و بسته کنید به طورى که با این حرکت ، سرتان بالا و پایین رود. سپس مدتى دهان را به حالت نیمه باز و راحت ، استراحت بدهید.
دستان تان را زیر چانه بزنید (حالتى که انسان چیزى را تماشا مى کند) و فرض کنید که چیزى مى جوید و مکرر دهان تان را باز و بسته نمائید. بعد از مدتى استراحت ، دوباره این کار را انجام دهید. این تمرین و تمرین قبل ، باعث قوى شدن عضلات چانه ، شقیقه ، و گلو مى شود و کم کم فک و گلو در اختیار شما در مى آید تا حروف را موقع خواندن بهتر ادا کنید زیرا عدم توانائى در تلفظ واضح حروف و خستگى زودرس فک و دهان ، ناشى از ضعیف بودن این عضلات است .
یک شعر را ابتدا با صداى زیر و از نوک زبان و سپس با صداى بم و از ته زبان بخوانید در حالى که دهان مانند یک حفره شده و صدا با حجم بیرون مى آید. این تمرین نیز با قوى تر شدن زبان ، باعث پرحجم شدن صدا مى شود. زیرا قسمتى از خواندن ، به زبان بستگى دارد که با تغییر دادن فضاى دهان ، موجب ایجاد صداى مناسب و حجم دلخواه مى شود.
ج ) چند دستورالعمل کلى براى محافظت از حنجره
تمریناتى که تا اینجا گفته شد، باعث تغییرات محسوسى در تقویت و بهبود صدا مى شود، با این شرط که با حوصله انجام داده شود و از عجله کردن در آن خوددارى گردد و تصور نشود که خواندن بستگى به این تمرینات خسته کننده ندارد. مطمئن باشید که اگر این دستورالعمل ها بدون شتاب زدگى انجام شود، اثرات ژرفى در صدا خواهد داشت اما اگر بدون دقت انجام شوند، باعث ضایعات جبران ناپذیرى خواهد شد. به عنوان مثال در تمریناتى که در قسمت قوى شدن حنجره ذکر شد، اگر شخصى بدون گرم کردن حنجره ، زیر آواز بزند و شش دانگ صدا را بیرون دهد، امکان پاره شدن تارهاى صوتى و یا ایجاد رگه هاى غیر قابل بهبود در صدا، وجود دارد. پس توصیه اول ، عجله نکردن و دقت به خرج دادن در تمارین مى باشد. توصیه دیگر این است که بین تمرین ها نباید وقفه اى ایجاد شود و باید به طور مداوم صورت گیرد تا حنجره پختگى خود را آسان تر تحصیل کند و به طور کلى اگر کسى خواننده هم بشود، نباید تمرین را قطع کند و هر روز باید زمزمه اى داشته باشد تا حنجره ، انعطاف خود را از دست ندهد. درست مانند لولاى درب ، اگر مدتى درب باز و بسته نشود باعث سفت شدن لولاها مى شود. به خاطر داشته باشید که بهترین چیز براى حنجره ، خواندن و جلوگیرى از تنبلى و سستى آن است . البته از استراحت دادن آن هم نباید غافل ماند و باید از ((تاختن به حنجره )) پرهیز کرد. حتى در مجلس نیز هرگاه حس کردید که حنجره شما خسته شده است مى توانید بدون آنکه سایرین متوجه شوند به آن استراحت بدهید. به این ترتیب که فک پائین را شُل کرده و با زبان کوچک راه حلق را مسدود نمائید، گوئى مى خواهید خمیازه بکشید به طورى که صداى آن در گوشها حس مى شود. این کار باعث استراحت لحظه اى حنجره تا مدت کوتاهى مى گردد. بهترین استراحت براى حنجره قبل یا بعد از مجلس ، ((خواب )) است . چنان چه وقتى یکى از قاریان مصرى که براى اجراى برنامه به ایران آمده بود، قبل از اجراى قرائت خود، مدتى مى خوابد و این کار را به بقیه قرّاء هم توصیه مى نماید. چون گفتیم که تارهاى صوتى ، بافت عضله اى هستند و احتیاج به استراحت دارند.
در پایان این قسمت دو تذکر لازم به ذکر است :
اول اینکه در هر قسمتى از کشور اسلامى ما، عزادارى به سبک و سیاق مخصوص به خود صورت مى گیرد و مردم هر منطقه اى یک نوع صدا را مى پسندند. بعضى صداهاى بم و خش دار، بعضى صداهاى نازک و پرتحرّک ، بعضى تحریرهاى حلقى ، بعضى تحریرهاى دهانى و... و لذا تمرین ها باید به فراخور همان منطقه صورت گیرد.
نکته دیگر اینکه لازم نیست که یک مدت را فقط به تمرین اختصاص داد و یک مدت را به خواندن در مجلس ، خیر. بلکه این دو با هم قابل جمع نیز هست . البته تذکر بسیار مهم ما این است که در کنار این تمرینات ، وقتى که حس شد صدا به حدّ مطلوبى رسیده است ، باید خواندن در مجلس را آغاز کرد تا هم زمان ، فنون مجلس دارى نیز فرا گرفته شود.
نکته :
ذاکران عزیز توجه داشته باشند در برنامه هائى که چند شب متوالى ادامه مى یابد، نباید تمام انرژى خود را در شب هاى اول ، تمام کنند و باید با حنجره شان مدارا کنند.
د) تجویز برخى خوراکى ها
همان طورى که بین همگان مشهور است ، بعضى از خوردنى ها هستند که باید از آنها پرهیز شود و برخى باید استفاده گردد تا صداى شخص را تقویت نماید. حنجره را به لولاى در تشبیه کردیم ؛ همان گونه که درب احتیاج به باز و بسته شدن دارد تا سفت نشود، احتیاج به روغن کارى هم دارد. به همان شکل که باید از حنجره کار کشید تا انعطافش از بین نرود، باید با خوردن بعضى خوراکى ها به تحرک بیشتر آن کمک نمود. ناگفته نماند که معرفى این خوراکى ها جنبه تجربى دارد و در افراد گوناگون ، مختلف است . امکان دارد که در بعضى جواب ندهد ولى آنچه که در عرف مداحان و قاریان و... براى تقویت حنجره معمول است ، خوردن غذاهاى کم چربى و آبکى مانند آش ، گوشت آب پز، باقلا پلو، آبگوشت بدون چربى ، نوشیدن شیر گرم قبل و بعد از خواندن و نوشیدن آب ولرم در حین برنامه است . همچنین در مواقع گرفتگى و خستگى صدا، خوردن ژله نشاسته ، زرده تخم مرغ ، تخم مرغ عسلى ، آب شلغم ، و یا غرغره کردن آب نمک به اضافه چند قطره آب لیمو و یا خوردن انجیر خشک که در شیر جوشیده ریخته شده باشد، تاءثیر بسزایى خواهد داشت . همچنین خوردن تخمه هائى که داراى لعاب مى باشند مانند بارهنگ ، به دانه ، تخم شربتى و... قبل از اجراى برنامه بسیار مفید است . به قول استاد این حقیر؛ ((اثر خوردن مقدارى از تربت سیدالشهداء قبل از مجلس و مالیدن آن به گلو از همه اینها بیشتر است ))(77) .
ه) پرهیز
براى اینکه حنجره آسیب نبیند باید از خوردن بعضى از خوراکى ها مانند انواع ترشى ها، سرخ کردنى ، چاى پررنگ ، آب سرد، بستنى و این قبیل مواد غذائى خوددارى نمود. چون خوردن اینها به مرور زمان باعث تحلیل رفتن قواى حنجره و ضعیف شدن صدا مى گردد و شاید به جراءت بتوان گفت که اثر این خوردنى ها در حنجره خواننده مخرّب تر از حنجره فرد معمولى است که خواننده نمى باشد. چون حنجره کار کرده در مقابل بعضى چیزها آسیب پذیرتر از حنجره کارنکرده است .
همچنین خوردن تخمه ، آجیل و حتى استعمال عطریات باعث گرفتن صدا مى گردد و مجدداً لازم است این نکته را خاطر نشان کنیم که پرهیز از خوراکى ها هم مانند تجویز بعضى دیگر خوردنى ها به تفاوت افراد، مختلف مى شود و در همه على السویّه نمى باشد و نیز سینه زدن و گریه شدید کردن نیز باعث گرفتگى حنجره مى شود. همچنین تنفس در فضائى که گرد و خاک دارد و یا محلى که در آن غذا مى پزند و چیزى سرخ مى کنند نیز همان نتیجه را خواهد داد. البته همان طورى که قبلاً نیز اشاره شد، باید توجه داشت که این گونه پرهیزها و تجویزها، فردى است و شخص باید با گذشت زمان و تجربه در خوانندگى ، پى به اثر مثبت یا منفى آنها روى خود ببرد و یک برنامه پرهیز غذائى براى خود داشته باشد. چون ممکن است هیچ یک از خواراکى هائى فوق ، اثرى در وى نداشته باشد.
تذکر کلى :
به طور کلى مى توان گفت که هرگونه خوراکى که در شخص تولید گلودرد مى کند و هنگام ابتلا به سرماخوردگى یا گلودرد باعث تشدید آن مى شود، در موقع سلامتى باعث ضعیف شدن حنجره و صدا مى شود و بر عکس هر گونه خوراکى که در موقع گلودرد و عفونت سینه ، موجب بهبود شخص مى شود در موقع سلامتى موجب قوى شدن صدا و بالا رفتن کارآئى حنجره مى گردد.
[ دوشنبه 85/11/16 ] [ 7:33 صبح ] [ مجتبی نصیری ]
